کتاب برای خواندن نیست؟!

مجید غلامی جلیسه، مدیر عامل موسسه خانه کتاب در یادداشتی علاوه بر دلایل کاهش سرانه کتاب‌خواندن بین مردم کشورمان، به تغییر ذائقه مردم و شیوه‌های گوناگون مطالعه اشاره کرده است.

بحث کاهش تیراژ و سیر نزولی آنرا شاید کمی بیش از دو سال قبل بود مطرح کردم. نکته جالب آنکه با نگاهی مقایسه‌ای به تیراژ کتاب در دوره قاجار و نسبت جمعیتی آن دوران و دوران کنونی ثابت نمودم که در حال حاضر تیراژ کتاب بسیار پائین‌تر از آنچیزی که می‌توان تصور کرد.

متوسط تیراژ در سال گذشته در ایران 2041 جلد بوده که البته با احتساب تیراژ کتابهای آموزشی، کمک آموزشی است. و این در حالی است که بنده و بسیاری از دوستان اهل کتاب می‌دانند که تیراژ کتاب به معنای واقعی کتاب، یعنی کتابهای درخور و ارزشمند بین 100 تا 500 است.

مشکلاتی چون سرمایه‌گذاری نامناسب و اندک و در بسیاری از مواقع بی‌برنامه‌گی ناشران در حوزه نشر که نتیجه آن تولیدات بی‌کیفیت هم از لحاظی محتوایی و هم از لحاظ شکلی است، عاملی برای عدم اقبال خوانندگان به آثار آنان می‌باشد و در نتیجه دفعات چاپ را پایین آورده و تیراژ را نیز کم می‌کند. در کنار این آغاز نافرجام، پایانی دراماتیک با مشکلاتی چون نداشتن شبکه توزیع مناسب و بازاریابی غیرحرفه‌ای کامل می‌گردد.

آیا باوجود همه این مشکلات مردم ما اهل مطالعه نیستند و سرانه مطالعه کاهش یافته است؟!
اولا ما آمار دقیقی و درستی از میزان سرانه مطالعه در دست نداریم و هرچه گفته شده و می‌شود آماری نادرست و غیرکارشناسی است و امیدوارم که هرچه زودتر مرکزی با برنامه‌ای درست و بایسته آماری دقیق از وضعیت مطالعه در کشور در اختیار مسوولین و مردم قرار دهد تا مبنایی برای تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری گردد.

ثانیا بنده مترصد آن نیستم که با آسمان و ریسمان بافتن ثابت کنم مردم ما مطالعه می‌کنند یا نمی‌کنند بلکه معتقدم در کنار تیراژ و صد البته قیمت بالای کتاب باید عوامل دیگری را نیز از نظر گذراند. همین و بس

تغییر ریل، ذائقه و فرهنگ مطالعه

در کنار همه مشکلاتی که بیان شد، باید ذکر چند نکته را نیز در نظر گرفته که همگی اینها تعریفی واحد را دنبال می‌کنند و آن اینکه ذائقه مردم تغییر کرده است. و شیوه‌های برخورد مردم با مقوله مطالعه نیز متفاوت شده است. و ابزار و ادوات مطالعه تغییرات محسوسی داشته و دارد. . اولا ضریب نفوذ اینترنت طی سالهای 1387 الی 1393 رشدی حدودا 4 برابری داشته است [1] یعنی طی شش سال گذشته میزان دسترسی مردم هم به رایانه و هم به اینترنت از رشد قابل توجهی برخوردار بود و از همین حیث است که می‌بینیم امروزه بسیاری از مردم در خانه، مدرسه، دانشگاه، محل کار، اتوبوس، مترو، فرودگاه و ... با رایانه، تلفن‌همراه و یا لب تاپ و تبلت خود سرگرم می‌باشند. ثانیا ابزار و ادواتی جدید در زندگی مردم پیدا شده که امکانات بالقوه‌ای برای گسترش فرهنگ مطالعه و کتابخوانی به شیوه‌های نوین در دسترس قرار داده که ما در کنار نگاه به آمار کتابهای چاپی و کاغذی از آنها غافل هستیم و یا آنها را نادیده می‌گیریم.

وب سایتها

اینترنت از سال 1372 وارد ایران شد اما از سال 1376 بود که عمومی گردید و در اوایل دهه 80 تعداد صفحات فارسی قابل بازیابی در اینترنت بسیار کم بود و اساسا تولید محتوای فارسی بر روی اینترنت تازه به صورت جدی از ابتدای این دهه شروع شد. امروزه شاهد بیش از دو میلیارد صفحه فارسی و وب سایت فارسی در این گستره عظیم هستیم [2] که این امکان را برای کاربران فراهم می‌کنند که با جستجویی ساده به انبوهی از اطلاعات به زبان فارسی دسترستی پیدا نمائید این در حالی است که در گذشته برای پیدا کردن معنی یک لغت ساده باید به فرهنگ معین، دهخدا و یا ... مراجعه می‌شد و یا امروزه برای اطلاع از احوال و آثار ابن سینا باید به دائرةالمعارفها و دانش‌نامه‌ها رجوع می‌کردیم اما امروزه با جستجوی این نام ضمن آنکه می‌توانیم انبوهی از اطلاعات راجع به ابن سینا دست پیدا کنیم می‌توانیم به صورت آنلاین مدخل ابن سینا در دائرة المعارف بزرگ اسلامی را بر روی پایگاه این مرکز براحتی مطالعه نمائیم. روزگاری بود که مردم دیوان حافظ و سعدی و مولانا را دست گرفته و می‌خواندند اما امروز به راحتی می‌توان در پایگاه‌های مختلف به شکلهای مختلف این دیوانها را مرور کرده و در عین حال گوش داده و یا حتی ببینند.

مقصود آنکه امروزه هزاران هزار برگ کتاب و متن و اطلاع در شبکه اینترنت در دسترس کتابخوانان قرار گرفته که به نوعی آنان را از مطالعه و مراجعه به کتاب مستغنی می‌کند و برای بسیاری سخت و دشوار است که برای مطالعه برخی از موارد دیگر کتاب در دست بگیرند. زمانی برای بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران و علاقمندان داشتن یکدوره فرهنگ لغت دهخدا و یا دائرة المعارف بزرگ اسلامی آرزو بود و تمام داشته و نداشته خود را جمع می‌کردند تا دوره‌ای از اینها را بخرند اما امروزه بسیاری اگر پول هم داشته باشند میل و رغبتی برای خرید این نوع از آثار ندارند.

نرم‌افزارها
از ابتدای دهه هشتاد صنعت تولید نرم افزار در ایران رو به رشد نهاد و موسسات و شرکتهای مختلفی اقدام به تولید محتوای الکترونیک در قالب سی دی و بعدها دی وی دی نمودند. امروزه ما نرم‌افزارهای بسیاری داریم که هزاران جلد کتاب را در خود جای داده و ما را از خرید کتاب مستغنی می‌کند شما در نظر بگیرید مثلا نرم افزار جامع تفاسیر که تولید شد چه امکان فوق العاده‌ای برای علاقه‌مندان به این موضوع فراهم شد. دهها جلد کتاب تفسیر در یک نرم افزار و یا معجم فقهی مرحوم گلپایگانی در ابتدای تولید و در حال حاضر چه مشکلات کلانی را حل می‌کند و یا نرم افزار درج که کتابخانه‌ای جامع از دیوان‌های اشعار می‌باشد. از همان دوران ابتدای ورود نرم افزار معجم فقهی مرحوم گلپایگانی بود که بسیاری دیگر سراغ خرید کتابهای دوره‌ای و پرهزینه مانند بحار الانوار و وسائل الشیعه و ... نرفتند و امروزه نیز همینطور

اپلیکیشن‌ها
تلفن‌های همراه هوشمند و تبلت تیر خلاصی بود بر پیکره بی‌جان کتاب کاغذی که تا چندی دیگر شاید فاتحه آنرا نیز بخواند. در سال 1393 یک چهارم جمعیت کل ایران یعنی 23918455 نفر از طریق گوشی همراه خود به اینترنت متصل می‌شوند که این آمار بسیار قابل توجه و امیدوار کننده است.[3] همین بستر فوق‌العاده است که بسیاری از برنامه‌نویسان و شرکتهای فعال در این حوزه را برآن داشته تا با تولید اپلیکیشن‌های مناسب بازار فوق‌العاده‌ای را در دست بگیرند و در این میان اپلیکیشن‌های کتاب با سرعتی فوق العاده در حال رشد و توسعه می‌باشند و ما این امکان را داریم که جدیدترین کتابها را بر روی گوشی همراه خود داشته مطالعه کنیم و یا ذخیره کنیم و یا حتی گوش کنیم.

کتابخانه‌ها
حالا در کنار اینترنت نگاهی به تعداد کتابخانه‌ها نیز خالی از فایده نیست هرچند آمار دقیق و قابل توجهی از کتابخانه‌های کشور در دسترس نمی‌باشد.

تعداد کتابخانه‌های ثبت شده در بانک اطلاعات کتابخانه‌های ایران 4027 می‌باشد.[4] و همچنین در حال حاضر تعداد کتابخانه‌های عمومی ما بیش از 3169 در کل کشور ‌می‌باشد در این میان در شهر تهران بیش از 80 کتابخانه توسط شهرداری تهران سازماندهی شده است. این در حالی است که باید کتابخانه‌های دانشگاهی، حوزوی، مدرسه‌ای، مساجد و ... را نیز به این آمارها اضافه نمود. در هر صورت توسعه فضای کتابخانه‌ای و قیمت بالای کتاب و رشد فرهنگ مطالعه و استفاده از کتابخانه را نیز باید عاملی موثر در جهت کم شدن تیراژ کتاب دانست. این در حالی است که مثلا در دهه 50 یا 60 تعداد کتابخانه‌های کل کشور به هزار هم نمی‌رسید و در چنین شرایطی دسترسی به کتاب بسیار سخت‌تر از این روزگار بود.

کتاب خوب نداریم؟!
در کنار همه مسائلی که بیان شد ذکر یک نکته نهایی به عنوان تکمله خالی از فایده نیست و آن اینکه آیا ما کتاب خوب کم داشته و داریم و آیا کتابخوانهای ما از سالهای دور کم کتاب می‌توانند سراغ گرفته و از کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها و دست دوم فروشی‌ها تهیه کرده و مطالعه کنند و یا حتی روی اینترنت یافته دانلود کرده و بخوانند. طی این دویست سال که از ورد صنعت چاپ به ایران می‌گذرد کتابهای فراوانی چاپ و انتشار یافته که دسترسی به آنها برای اهلش اصلا کار سختی نیست. و هرچند کاهش تیراژ یعنی دسترسی کمتر اما قطعا این کاهش بهانه‌ای برای کتابخوان‌ها نخواهد بود بلکه سلب امکانی است برای کتابخوان کردن عده‌ای که هنوز به جرگه کتابخوان‌ها راه نیافته‌اند.

معرفی کتاب

تازه‌های کتاب/روانکاوی ادبیات و هنر

روانکاوی ادبیات و هنر

تازه‌های کتاب - نگاهی به کتاب «روان‌کاوی و ادبیات و هنر (از فروید تا ژاک دریدا)»، نوشته‌ی علی شریعت کاشانی. 

زیگموند فروید، پدر علم روان‏کاوی، تأثیر بسیاری در زمینه‌‏هایی مختلف، از روان‏پزشکی، روان‏شناسی بالینی و علوم تربیتی گرفته تا ادبیات و هنر، زبان‏‌شناسی، جامعه‏‌شناسی، مردم‏‌شناسی، اسطوره‏‌شناسی، دین‏‌پژوهی، فلسفه و غیره، داشته است. با آغاز قرن بیست‌ویکم نیز مفاهیم و تحلیل‌های فروید در حوزه‌های یاد شده تاثیر خود را از دست نداده و همچنان کارآیی خود را حفظ کرده‌اند.
«در دفتر حاضر خواننده‌ی فارسی زبان هم به چگونگی کاربرد نظریه روانکاوی و شماری از مفاهیم پایه‌ای آن در بررسی آثار ادبی و هنری و دست‌آوردهای این کاربرد پی می‌برد و هم به ویژه فرصت و امکان آشنا شدن با چهره دیگری از فروید روانکاو و فرزانه و دانشور را به دست می‌آورد. منظور آن چهره‌ی ادیب و ناقد هنرپژوه و هنرمندشناسی است که تا کنون بر بسیاری از فارسی‌زبانان (و گاه بر برخی باختر زمینیان نیز) پوشیده مانده است.» (ص ۱۵)
نویسنده در بخش نخست (کلیات) با عنوان «فروید: از ادبیات و هنر و نقد تا روان‏کاوی و مابعدروان‌‏شناسی» در پنج فصل به‌صورت فشرده به چگونگی جایگاه و اهمیت ادبیات و هنر در دیدگاه فروید و عرصه‌ی روانکاوی کاربردی او می‌پردازد. «فروید از استعداد ادبی و هنرشناسانه تا روان‏کاوی کاربردی»، «فروید و نویسندگان»، «فروید و شاعران»، «فروید، هنر و هنرمند» و «توضیح ۲۰ واژه و مفهوم فنی» نام پنج فصل بخش نخست کتاب است.
بخش دوم کتاب با عنوان «فروید و نقد داستان» به بررسی‌ها و جستارهایی که فروید در چند اثر ادبی داستانی برجسته داشته است اختصاص دارد. در ابتدای هر فصل که به یک داستان اختصاص دارد چکیده‌ای از داستان و بیوگرافی نویسنده آورده شده است تا خواننده در جریان مباحثی که فروید در ارتباط با این داستان مطرح می‌کند قرار گیرد. «فروید و ویلهلم ینسن: نقد فروید بر داستان گرادیوا»، «فروید و تئودور ویلهلم هوفمن: نقد فروید بر داستان مرد شن‏پاش» و «فروید، داستایوفسکی و برادران کارامازوف» نام فصل‌های این بخش است.
بخش سوم نیز با عنوان «فروید، خیال‏پروری و شعر و شاعری»، چگونگی رویکرد فروید به شعر و جهان شعر و شاعری را بررسی می‌کند. «خیال‏‌پروری، فعالیت هنری و شعر و شاعری» و «پی‏گیری روی‌داشت فروید به شعر و شاعران در آثار فنی او» نام فصل‌های این بخش است.
شریعت‌کاشانی در بخش چهارم کتاب با عنوان «فروید، هنر نمایشی و نقد نمایشنامه» به بررسی و تحلیل آرای مشهور فروید در حوزه‌ی تئاتر و نقدهای او بر پنج نمایشنامه از شکسپیر و یک نمایشنامه از ایبسن می‌پردازد. «سلوک فروید از تجربه بالینی و روان‏‌درمانه تا نقد هنر نمایشی»، «فروید و شکسپیر؛ نقد فروید بر پنج نمایشنامه شکسپیر» و «فروید و ایبسن؛ نقد فروید بر نمایشنامه روسمرسهولم» نیز نام سه فصل بخش چهارم کتاب است.
بخش پنجم این کتاب با نام «فروید و هنر دیداری و تجسمی» به شرح آرای مشهور فروید بر داوینچی و میکل آنژ، اختصاص دارد. در این بخش، در پرتو مطالعه‌ی بررسی‌های فروید در آثار این هنرمندان، از اهمیت نقش مهم و کارسازی می‌توان آگاه شد که برخی خصوصیات عاطفی و مسائل هویتی شخص خود فروید در شروع و ادامه‌ی این بررسی‌ها بازی کرده است. «فروید و لئونارد داوینچی» و «فروید و پیکره موسی اثر میکل آنژ» نیز نام دو فصل این بخش است.
بخش ششم کتاب نیز «روان‏کاوی و ادبیات و هنر پس‏از فروید» نام دارد. این بخش به چند مورد مهم از جستارها و بررسی‌هایی می‌پردازد که پس از فروید، ولی زیر تأثیر مفاهیم و نظام روان‌کاوی او، در قلمرو داستان و شعر و نمایشنامه صورت گرفته‌اند. «روان‏کاوی و نقد آثار ادبی»، «روان‏کاوی و نقد هنر پس از فروید» و «روان‏کاوی و فلسفه متن و نوشتار» نیز از عنوان‌های سه فصل این بخش است.
در پایان کتاب، نویسنده بیوگرافی برخی هنرمندان و نویسندگانی را که در متن نام آن‌ها برده شده، درج کرده است. ترکواتو تاسو، آرنولد تسوایک، هیلدا دولیتل، فریدریش روکرت، آرتور شنیستلر، هاینریش هاینه، تئودور ویلهلم هوفمن و ویلهلم ینسن نام این نویسندگان و هنرمندان است. برخی از این اشخاص از نخستین مترجمان آثار ادبیات کلاسیک ایران به زبان آلمانی بوده‌اند اما در ایران چهره‌ی شناخته‌شده‌ای نیستند. نویسنده ابراز امیدواری می‌کند که این کتاب تصویر نادرست و ناکامل و اغلب گمراه‌کننده‌ای که از فروید و روانکاوی در ذهن برخی نقش بسته است را به تصویری راست‌تر، بخردانه‌تر و واقع‌بینانه‌تر تبدیل سازد. در بیشتر کتاب‌هایی که درباره‌ی نظریات فروید در زمینه‌ی ادبیات و هنر نوشته‌اند، هریک از این زمینه‌ها به‌صورت جداگانه مورد بحث قرار گرفته‌اند و کمتر اثری را می‌توان یافت که از زاویه‌ی تحلیلی و انتقادی هر دو موضوع را مورد بررسی قرار داده باشد. نویسنده این کتاب معتقد است که دیدگاه کلی فروید درباره‌ی ادبیات و هنر، به اعتبار پیوستگی‌شان به عوامل تکوینی مشابه و دارا بودن کارکردهای روان‌شناختی همسان، از یکدیگر جداناپذیرند و در نظر گرفتن یکی از این دو زمینه مستلزم مدنظر قرار دادن دیگری است. بنابراین نویسنده سعی کرده است در این کتاب با مطالعه‌ی آثار فروید و تألیفات مفسران وی تصویری نسبتاً جامع از چگونگی برخورد روانکاوی با ادبیات و هنر به دست آورد. ویژگی دیگر این کتاب استفاده‌ی نویسنده از نامه‌های فروید به دوستان و همکارانش است. مطالعه‌ی این نامه‌ها شناخت بهتری از شخصیت فروید دست می‌دهد و شامل نکاتی است که مکمل نظریات او در آثار کارشناسانه‌اش است.

* روان‌کاوی و ادبیات و هنر (از فروید تا ژاک دریدا)، علی شریعت کاشانی، مؤسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر، ۱۳۹۲، ۳۶۵۰۰ تومان.