جنگ تحمیلی سال‌هاست به پایان رسیده است اما مرتضی سرهنگی مدیر دفتر ادبیات و هنر مقاومت در حوزه هنری، نقل قول درستی را در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های خود بیان می‌کند و آن هم این جمله است که «جنگ یک سرباز زمانی تمام میشود که خاطرات خود را بنویسد و منتشرشان کند.» با توجه به این جمله، به نظر می‌رسد که جنگ برای خیلی‌ها ادامه دارد و هنوز تمام نشده است.
نکته دیگر در بررسی کتاب‌های پرفروش و پر اقبال حوزه دفاع مقدس این است که مردم و عموم مخاطبان بیشتر از آن‌که به خواندن آثار داستانی این حوزه را دوست بدارند، علاقه‌مند به خواندن واقعیت‌ها و مطالب مستند جنگ ایران و عراق هستند. به علاوه چنین کتاب‌هایی که حاوی خاطرات و روایت‌ها هستند، مواد خام داستان‌ها و فیلم‌های مختلف را در اختیار تولیدکنندگان این آثار قرار می‌دهند. در مجموع، وقتی نگاهی به آثار مکتوب پرفروش مربوط به دفاع مقدس نگاه می‌کنیم، بیشتر کتاب‌های خاطرات و روایت‌گری را شاهد هستیم.
سومین نکته درباره این گزارش این است که در آن اسامی و توضیحاتی درباره چند کتاب نسبتا تاثیرگذار در بازار کتاب‌های دفاع مقدس، آمده است. گزارش به هیچ وجه قصد بی‌توجهی یا ظلم به دیگر کتاب‌های جنگی را ندارد و بدیهی است که کتاب‌هایی محبوب و پرخواننده بوده‌اند اما رسیدن آثار به چاپ‌های چندم، دو رقمی و حتی سه رقمی باعث تحریک حس کنجکاوی و بررسی بیشتر این حوزه میشود. اتفاقی که شاید تا چند سال پیش رخ نمی‌داد. چون میزان شمارگان کتاب تا حدی که امروز پایین آمده، پایین نیامده بود.
به این ترتیب در آستانه آغاز هفته دفاع مقدس، این گزارش به صورت اجمالی و در حکم تورقی بر چند کتاب تاثیرگذار در حوزه ادبیات دفاع مقدس منتشر میشود. نکته موجود درباره متن گزارش این است که تعداد زیادی از کتاب‌های آن مربوط به انتشارات سوره مهر هستند که علتش را می‌توان فعالیت متمرکز و خوب دفتر ادبیات و هنر مقاومت در حوزه هنری دانست. در این گزارش هر کتاب با عنوان و تیتر توصیفی متناسب با متن آن معرفی شده است.
مشروح این گزارش میدانی در ادامه می‌آید:
خاطرات شیرزن کُرد که پدر و برادرش را دفن کرد
حجم تبلیغات و صحبت‌های پیرامونی، و همچنین شمارگان چاپ، باعث میشود که در ابتدای فهرست مورد نظر، کتاب «دا» را قرار بدهیم. اثری که در حال حاضر صد و پنجاه و دومین نوبت چاپ آن در بازار نشر عرضه شده است.
«دا» یک کتاب خاطره‌محور است که درباره ادبیات بودن یا نبودنش بحث‌های زیادی شده است. نکته مهمی که درباره این کتاب وجود دارد این است که هنوز به دلیل عدم هماهنگی و توافق‌ها، اثر اقتباسی یا برگرفته از آن که در شان این کتاب باشد، تولید نشده است. تنها یک برنامه تلویزیونی که در آن بانوان بازیگر کشور به خوانش این کتاب می‌پردازند، از سیما پخش شد و نمایشنامه رادیویی آن نیز از صدای جمهوری اسلامی ایران پخش شد.
این کتاب شامل خاطرات سیده زهرا حسینی است که به قلم سیده اعظم حسینی تدوین شده است. زهرا حسینی از اهالی خانواده‌های ایرانیانی بود که به عراق مهاجرت کرده بودند و پیش از شروع جنگ به ایران بازگشتند. پدر حسینی یک مبارز و انقلابی ضد حکومت بعث بود. پدر و برادر حسینی در جریان اشغال خرمشهر شهید شدند و نکته مهم و جالب درباره این زن، دفن این دو است که باعث ساخته شدن شخصیت محکم و استوار وی در سال‌های جنگ شد.
کتاب «دا» روی بسیاری از مخاطبانش تاثیر گذاشته و بسیاری هم آن را خوانده‌اند؛ حتی خیلی از افرادی که اهل کتاب‌خواندن نیستند. این کتاب همچنان تجدید چاپ میشود.
داستان‌های سخت شیرمرد بی‌ادعا در خاک‌های نرم کوشک
شهید عبدالحسین برونسی یکی از فرماندهان بی‌ادعای جبهه‌های جنگ در دوران دفاع مقدس بود که فیلم سینمایی «به کبودی یاس» نیز با نگاه به زندگی وی ساخته شده است. دیگر کتاب پرفروش و پراقبالی که بازار کتاب‌های دفاع مقدس و جنگ به خود دیده، درباره این فرمانده است. «خاک‌های نرم کوشک» هم مانند «دا» از پرفروش‌های کتاب‌های دفاع مقدس است تنها با این تفاوت که ناشر دو کتاب متفاوت است و تعداد نوبت‌های چاپ این کتاب، بیشتر از دا است. «خاک‌های نرم کوشک» را انتشارات خصوصی ملک اعظم به تحقیق و قلم سعید عاکف به چاپ رسانده است.
این کتاب شامل خاطرات دوستان و آشنایان شهید برونسی است و مانند «دا» کتابی نیست که راوی‌اش خود شخصیت اصلی اثر باشد. «خاک‌های نرم کوشک» در نمایشگاه امسال کتاب تهران به چاپ صد و هشتاد و پنجم رسید.
شهید عبدالحسین برونسی از اهالی مشهد بود که پیش از انقلاب به عنوان مبارز انقلابی با رژیم پهلوی مبارزه می‌کرد و با پیروزی انقلاب از اجرای حکم اعدام نجات پیدا کرد. او پس از شروع جنگ به عنوان یکی از فرمانده های سپاه مشغول به خدمت بود تا در سال 63 به شهادت رسید و پیکرش بعد از 27 سال تشخیص هویت شده و به زادگاهش بازگشت.
رزمنده قوی‌هیکل مشهدی که پشت فرمانده عراقی را به خاک رساند
دیگر کتاب پراقبال دفاع مقدس، مانند «دا» توسط انتشارات سوره مهر چاپ شده است؛ کتابی که درباره شهید محمدحسن نظرنژاد (بابانظر) است. البته این کتاب با «خاک‌های نرم کوشک» هم تشابه دارد و این وجه تشابه این است که کتاب درباره یک شهید مشهدی مانند شهید برونسی است.
بابانظر یک پهلوان و کشتی‌گیر خراسانی بود که با بدن قوی و پهلوانی خود زبانزد رزمندگان بود. او در یکی از عملیات‌های دفاع مقدس، بعد از انجام عملیات، با یکی از افسران عراقی که هنوز اسیر نشده بود، درگیر شده و پشت او را به خاک می‌رساند. کتاب بابانظر در سال 88 منتشر شد و تا یک سال بعد از انتشارش، به چاپ بیست و چهارم رسید. این کتاب هم مانند «دا» حاوی خاطرات است که شخصیت محوری آن‌ها را در قالب یک مصاحبه بیان کرده است. مصاحبه‌کننده نیز حسین بیضایی بوده است.
بابانظر که یک جانباز جنگی بود، بعد از جنگ در سال 75 به دلیل تنگی نفس و ایست قلبی ناشی از عوارض جنگ، به شهادت رسید. در حال حاضر چاپ پنجاه و دوم این کتاب از خرداد ماه سال گذشته در بازار است.
خاطرات آچار به دستِ طلایی
از میان کتاب‌هایی که تا اینجا، معرفی شده‌اند، دو کتاب متعلق به انتشارات سوره مهر هستند. اما کتاب بعدی، برای انتشارات فاتحان است. این کتاب خاطرات حاج عباس‌علی باقری مشهور به «حاج عباس فابریک دست‌طلا» را شامل میشود که مکانیک و تعمیرکار جبهه‌ها بوده است. این کتاب با عنوان «عباس دست‌طلا» چاپ شد و محبوبه معراجی‌پور مصاحبه و تدوین آن را به عهده داشته است. «عباس دست‌طلا» برای اولین بار در سال 91 چاپ شد و در نمایشگاه کتاب امسال تهران هم مورد استقبال زیادی توسط عموم مردم قرار گرفت و پس از نمایشگاه نیز به سرعت به چاپ‌های پنجم و ششم رسید.
اشاره دیگر این که از میان کتاب‌های معرفی شده، 2 کتاب درباره اشخاص شهید شده و 2 کتاب دیگر درباره چهره‌های زنده هستند. «دا» و «عباس دست‌طلا» درباره رزمنده‌هایی هستند که این روزها بین ما هستند اما «خاک‌های نرم کوشک» و «بابانظر» مربوط به دو شهید هستند. ویژگی مشترک همه این کتاب‌ها هم توجه ویژه رهبر انقلاب به آن‌هاست.
«مقام معظم رهبری فرمودند: من شما را می‌شناسم. نفس‌ها در سینه برای چند ثانیه حبس شد. من گفتم: مگر شما بنده را می‌شناسید!! اینجا بود که مقام معظم رهبری صحبت بنده را قطع کردند و فرمودند: من شما را می‌شناسم مگر شما عباس دست طلا نیستید؟» این هم نقل قولی از خود عباس دست‌طلا که در رسانه منتشر شد و میزان اهمیت کتاب مورد نظر را نزد رهبر انقلاب نشان می‌دهد.
«عباس دست‌طلا» همچنان در بازار نشر با استقبال روبروست و می‌‌فروشد.
دختر امدادگری که اسارت در اردوگاه‌های عراق را تاب آورد
کتاب بعدی، محصول انتشارات بروج است. کتابی که چندی پیش در مراسم تقدیر و تجلیل از آثار و نویسندگان دفاع مقدس، از تقریظ مقام معظم رهبری بر آن، رونمایی به عمل آمد؛ کتاب «من زنده‌ام» شامل خاطرات معصومه آباد که در سال‌های ابتدایی جنگ به عنوان امدادگر در جبهه مشغول بوده و به اسارت بعثی‌ها در می‌آید.
«من زنده‌ام» به چاپ چهل و دوم رسیده است و تقریظ رهبر انقلاب بر آن از چاپ سی و هفتم به بعد، در کنار کتاب به انتشار می‌رسد که البته در استقبال از این اثر بی‌تاثیر نبوده است. این کتاب خاطرات امدادگری را شامل میشود که رابط محرم و نامحرم برایش مهم بود و هیچ‌گاه تسلیم اخلاق و رفتار تند زندان‌بانان عراقی نشد و در مقابلشان ضعف نشان نداد.
خاطرات مربوط به پایی که جا ماند
یکی دیگر از کتاب‌های پرفروش حوزه جنگ که به تعدد به چاپ رسید، «پایی که جاماند» شامل خاطرات سید ناصر حسینی‌پور است. این کتاب که توسط راوی‌اش به مامور شکنجه‌اش در اردوگاه‌های عراق تقدیم شده، 198 خاطره و ماجرا را از دوران اسارت این رزمنده شامل میشود. حسینی‌مهر خاطرات خود را در کاغذهای کوچک و جلد سیگار نوشته و آن‌ها را در عصایی که برای راحت‌تر راه رفتن به همراه داشت، مخفی می‌کرد. این کاغذنوشته‌ها حالا تبدیل به کتابی به نام «پایی که جا ماند» شده‌اند.
سید علی هاشمی یکی از فرماندهان مهم جنگ بود که پیکرش سال‌ها پس از شهادتش به میهن بازگشت. این که یک رزمنده پیک علی هاشمی باشد، برای عراقی‌ها بسیار مهم بود. بنابراین آغاز اسارت او همراه شد با شکنجه و آثار و اذیت‌های بسیار.
«پایی که جا ماند» از دیگر کتاب‌هایی است که رقم تجدید چاپشان 2 رقمی شده است. این کتاب تا زمان برگزاری بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به چاپ چهل و هشتم رسید.
خاطرات مردی که جنگ، چهره‌اش را در هم کرد
دیگر کتابی که رقم تجدید چاپ شدنش 2 رقمی است، «نورالدین پسر ایران» است. این رزمنده تبریزی که جنگ صورتش را مجروح و در هم کرده است، به مدت 40 ساعت با معصومه سپهری مصاحبه کرده است. حاصل این مصاحبه‌ها، کتاب «نورالدین پسر ایران» است که روایت تصویری و هیجان‌انگیز را از سلحشوری‌های رزمندگان در عملیات‌های بدر، والفجر هشت و کربلای 4 ارائه می‌کند. رهبر انقلاب بر این کتاب نیز تقریظ نوشته و از آن به عنوان یکی از آثار ماندگار ادبیات دفاع مقدس یاد کرده‌اند.
«نورالدین پسر ایران» چاپ شصتم را هم تجربه کرده است و ناشرش انتشارات سوره مهر است.
دیگر پرفروش‌های سوره مهر
«کالک‌های خاکی»، «کوچه نقاش‌ها»، «دختر شینا»، «لشگر خوبان» و «همپای صاعقه» از دیگر کتاب‌های مهم و تاثیرگذاری هستند که سوره مهر در این حوزه به چاپ رسانده است.
پالتویی‌های روایت فتح
انتشارات روایت فتح از دهه 80 به انتشار مجموعه‌ای کتاب‌های مختلف در حوزه جنگ پرداخت که مورد استقبال قرار گرفتند. این کتاب‌ها که با قطع پالتویی منتشر می‌شدند، حوزه‌های موضوعی مختلفی را شامل می‌شدند. مثلا یکی از این مجموعه‌ها، «یادگاران» یا مجموعه دیگر «روزگاران» نام داشت. کتاب غواصان، پرستاران و یا... از جمله کتاب‌هایی بودند که به عنوان زیرمجموعه این عناوین به چاپ می‌رسیدند. ویژگی این کتاب‌ها، برش‌های کوتاه از خاطرات بودند که حجم کمی هم اما تاثیرگذاری بالایی داشتند.
مجموعه دیگر از پالتویی‌های روایت فتح، کتاب‌های «اینک شوکران» بودند که خاطرات همسران جانباز را در بر می‌گرفتند. اولین عنوان از این مجموعه که تحت زیرعنوان «اینک شوکران -1» به چاپ رسید، کتاب مربوط به خاطرات فرشته ملکی همسر شهید منوچهر مدق بود؛ جانبازی شیمیایی که خاطرات عاطفی و متاثرکننده همسرش، احساسات و اندیشه هر مخاطبی را تحریک می‌کند.
کتاب‌های «نیمه پنهان ماه» نیز از دیگر کتاب‌های قطع پالتویی خاطرات روایت فتح بودند که خاطرات همسران شهدایی چون همت، چمران، باکری و ... در میان آن‌ها از عناوین محبوب بود.
کتاب‌های مربوط به لیلی و مجنون‌های جنگ
روایت فتح اما فقط کتاب‌های پالتویی محبوبی در زمینه دفاع مقدس ندارد. این ناشر مجموعه دیگری در قطع رقعی نیز به چاپ رساند که «به مجنون گفتم زنده بمان». کتاب‌های این مجموعه شامل خاطرات کامل همسران شهدایی که خاطرات کوتاه‌شده‌شان را در «نیمه پنهان ماه» خوانده بودیم، می‌شد.